Tekening van de Duyvelsgatmolen, c. 1573 (TMS 119180)
Oorkonde van hertog Filips van Bourgondië waarin hij Delft toestemming geeft een molen te bouwen voor het uitslaan van water, 1450 (Archief 1, inv.nr 3499, charter 3081)
25 mei 2023:
Het Duyvelsgat
Oudere Delftenaren kennen de naam Duyvelsgat nog wel van een barakkencomplex bij Aan ‘t Verlaat, bestemd voor de huisvesting van studenten. Het wordt in 1949 neergezet als tijdelijke oplossing voor de hoge woningnood na de Tweede Wereldoorlog, maar blijft uiteindelijk staan tot 1972.
De naam Duyvelsgat verwijst naar een molen op de stadswal, aan het einde van de Geerweg. Hij staat er al in 1445 en dient voor de waterverversing in de stad. Normaliter worden de grachten doorgespoeld door water dat vanuit de Vliet zuidwaarts naar de Schie stroomt. Dit is van groot belang voor de brouwers. Die zijn vooral gevestigd aan het Noordeinde en de Oude Delft, of parallel daaraan aan de Nieuwe Delft, dat is de gracht langs de Voorstraat, Hippolytusbuurt, Wijnhaven en Koornmarkt. Als er onvoldoende water via de Vliet wordt aangevoerd, kan het inmalen vanuit de Nootdorpse vaart soelaas bieden.
Maar dat water kan met dammen en verlaten ook worden omgeleid om alleen de oostelijke grachten te verversen. Die hebben een apart watersysteem, omdat er vervuilende bedrijven zijn gevestigd, zoals lakenververs en -vollers (denk aan Verwersdijk en Voldersgracht), leerlooiers en perkamentmakers. Het water dat aan de Geerweg uit de singelgracht wordt binnengemalen, kan via de Verwersdijk, de Nieuwe Langendijk (dan nog een gracht) en het Oosteinde de stad uit worden geleid, met medeneming van alle viezigheid. Al spoedig blijkt de theorie mooier dan de praktijk: de molen veroorzaakte niet altijd voldoende stroming. In 1450 vraagt en krijgt Delft toestemming van hertog Filips van Bourgondië om een tweede molen te bouwen, aan het einde van de Nieuwe Langendijk. Die moet water uitslaan als de molen aan de Geerweg water binnenmaalt, zodat er voldoende circulatie ontstaat.
De naam Duyvelsgat heeft vermoedelijk te maken met de doorgang voor bootjes tussen de singelgracht en de Geerweg. Als de molen maalt, staat daar uiteraard een sterke stroming, die het lastig maakt om koers te houden. De commissie voor de straatnaamgeving doet in de jaren negentig herhaalde pogingen om de fraaie historische naam Duyvelsgat weer een plaats te geven in het nieuwe wijkje ten noorden van de Tweemolentjeskade. De projectontwikkelaar vreest echter dat potentiële kopers van de huizen door zo’n naam worden afgeschrikt. Daarom wordt uiteindelijk gekozen voor Stil Gezicht, de naam van een voormalige veenplas in die buurt.