Communistisch gevaar – Stadsarchief Delft
Brenda Hooiveld

Communistisch gevaar

23 maart 1946

Een socialistische revolutie is de enige manier om het land weer op orde te krijgen, zo vindt de Revolutionair Communistische Partij. Op 13 maart praten zo’n 40 Delftenaren onder leiding van H.T. Langenberg van de Koningin Emmalaan over het oprichten van een Delftse afdeling omdat de Communistische Partij Nederland (CPN) naar hun mening de harde lijn van Trotski en Lenin te veel laat vieren. Het Bureau Nationale Veiligheid licht in een vertrouwelijk verslag meteen het gemeentebestuur van Delft in. Ten overvloede, want van deze afsplitsing wordt nadien niets meer vernomen.

De Waarheid
Angst voor het ‘rode gevaar’ is niet nieuw. In de jaren ’30 liggen communisten al onder een vergrootglas. Tijdens de oorlog worden zij door de Duitse bezetters actief vervolgd, vanwege de strijd aan het oostfront én omdat relatief veel communisten zich met verzet bezighouden. Vanaf november 1940 verschijnt bijvoorbeeld De Waarheid, de illegale opvolger van het communistische Volksdagblad. Het zijn activiteiten waar communisten na de oorlog juist om geprezen worden. De Waarheid krijgt er een trouwe schare abonnees bij.
De Waarheid en de CPN vallen vrijwel samen. Het redactieadres van de krant, Markt 25, is vaak het startpunt van optochten en betogingen van de politieke partij. De communisten zijn goed zichtbaar in de stad, met ook een tak voor de jeugd: het Algemeen Nederlands Jeugd Verbond (ANJV). Over die laatste groep komen weleens klachten binnen bij de politie, maar dan vooral over geluidsoverlast als ze tot laat in de avond vergaderen in hun onderkomen Antonie Heinsiusstraat 6.

De communistische verzetskrant De Waarheid ontwikkelt zich na de oorlog tot landelijk dagblad. (Collectie NIOD)

Politieke meetings
De Delftse autoriteiten leggen hun argwaan tegen de communisten nooit helemaal af, maar lijken na de bevrijding wel meer toe te staan. Vrijwel maandelijks is er een verzoek voor een bijeenkomst of meeting op zondagochtend. Daar is een vergunning voor nodig, want de Zondagswet verbiedt ‘vermakelijkheden’ op de dag des Heren. De politiecommissaris adviseert vrijwel altijd de vergunning te weigeren. Vaak gaat het om ochtendbijeenkomsten als ‘in de meeste kerkgebouwen de openbare godsdienstoefeningen nog niet beëindigd zijn’. De burgemeester staat regelmatig toch iets toe ‘bij wijze van uitzondering’. Dat doet hij verschillende keren, ook nadat hij in december 1945 ferm meldt dat het voor de laatste keer is en hij voortaan niet meer van de oude gedragslijn zal afwijken. Het levert een enkele boze ingezonden brief op in Veritas, de krant die ook gewoon serieus verslag doet van bijeenkomsten waar ‘manshoge portretten’ van Marx, Lenin en Stalin op het podium staan. De CPN is bijna salonfähig geworden.
Dit voorjaar roert de CPN zich steeds meer, want er komen drie (!) verkiezingen aan: voor de Tweede Kamer (17 mei), de Provinciale Staten (12 juli) en de gemeenteraad (26 juli). De partij vraagt en krijgt vergunning aan om drie weken lang iedere avond met een propagandawagen de wijken in te gaan, met ‘grammofoon versterkerinstallatie, met microfoon en kleinbeeldprojector’. Dat wil zeggen: alleen op werkdagen, het weekend wordt dit niet toegestaan. Uit Den Haag komt op 13 mei nog een extra geluidswagen om ‘de stem van De Waarheid’ te laten klinken. Die stem wordt gehoord, want bij de Tweede Kamerverkiezingen wint de CPN liefst 10 van de 100 zetels. En in de Delftse gemeenteraad verviervoudigt de communistische fractie: van 1 naar 4 raadsleden.

Koude Oorlog
Terwijl het de CPN in Nederland voor de wind gaat, staan op mondiaal niveau het ‘kapitalistische westen’ en het ‘communistische oosten’ steeds onverzoenlijker tegenover elkaar. Dat merkt de Delftse afdeling geleidelijk aan ook. Verzoeken om politieke bijeenkomsten te mogen houden worden in 1947 vaker afgeketst, tot grote frustratie van de communistische gemeenteraadsleden. Een jaar later verwijt de CPN de nieuw aangetreden PvdA-burgemeester G. van Walsum samen te spannen met de katholieke uitbater van de Stadsdoelen Jos van Bommel. Een bijeenkomst hier krijgt geen vergunning. Delftenaren worden opgeroepen om toch gewoon naar de vergadering te komen die ondanks ‘alle terreur, ondanks plagerijen en zaalafdrijving toch doorgaat’, maar dan in Roxy aan de Oude Delft. De Delftse communisten zijn niet voor één gat te vagen. Wel zien zij hun na de oorlog verkregen schare bewonderaars in rap tempo slinken. De dreiging van de Duitse bezetting raakt op de achtergrond nu de angst voor het ‘rode gevaar’ toeneemt.

Op wereldschaal staat de Koude Oorlog in maart 1946 op uitbreken, maar de Delftse gemeenteraad maakt zich dan nog vooral druk om hoe 700 jaar stad gevierd moet worden. Daarover meer in het Bevrijdingsbulletin van 30 maart 1946: Grootse plannen voor eeuwfeest.

Dit verhaal is gebaseerd op informatie uit:

  • Veritas, mededelingenblad voor Delft en omstreken, 1-11-1945, 6-11-1945, 21-1-1946 en 14-3-1946
  • Archief 575. Gemeentepolitie
  • Archief 594. Kabinet van burgemeester en wethouders
    • 17. Ingekomen en minuten van uitgaande stukken van burgemeester Van Baren, 19-3-1946
  • Archief 653. Gemeentebestuur
    • 1930. Stukken betreffende bijeenkomsten, filmvoorstellingen, demonstraties en vieringen van CPN, De Waarheid en andere partijen en verenigingen, 21-10-1945, 18-11-1945, 8-12-1945, 20-4-1946, 26-4-1946, 27-4-1946, 18-8-1947, 22-8-1947, 4-9-1947, 17-9-1947 en pamflet z.d. [ca. april 1948]

Ons Huis aan Oude Delft 201 is het clubgebouw voor Delftse socialisten, in de jaren ’20 vastgelegd door Atelier ‘t Pannedak. (TMS 23845)

Ga hier naar alle Bevrijdingsbulletins.

Zelf onderzoek doen naar de Tweede Wereldoorlog in Stadsarchief Delft?

Inloggen