Wondermiddel

17 november 1945

De 20-jarige Marie Geene ligt in november 1945 in het Bethelziekenhuis aan het Bagijnhof. Ze lijdt aan een longontsteking en heeft al dagenlang hoge koorts. De behandelend arts, dokter E. Verschuyl, dient haar via een infuus penicilline toe. Marie knapt op en is daarmee de eerste persoon die geneest door dit wondermiddel van Delftse bodem. En dat is belangrijk nieuws, want tot dan is er voor het hele land slechts een kleine hoeveelheid Amerikaanse penicilline beschikbaar.

Penicilline
Een paar weken tevoren hebben Delftenaren nog in de krant kunnen lezen dat de productie van penicilline in New York de komende twee jaar nog volstrekt onvoldoende zal zijn voor de Verenigde Staten, laat staan voor andere gebieden. En dat terwijl de vraag groot is. Penicilline blijkt vooral geschikt tegen wondinfecties en ernstige ontstekingen. Het geneest daarmee zieken die tot dan toe vaak ten dode zijn opgeschreven.
In oktober 1945 gaat de Nobelprijs voor Geneeskunde naar de drie wetenschappers die dit eerste antibioticum ontwikkelden. Alexander Fleming is de eigenlijke uitvinder van de penicilline, een schimmel die bacteriën doodt. De andere twee voltooien het onderzoek naar de medische mogelijkheden hiervan. Hun eerste bevindingen publiceren zij in augustus 1940 in The Lancet. Tijdens de oorlog gaat het onderzoek zo goed en zo kwaad als het kan door. Op het slagveld blijkt penicilline namelijk een belangrijk middel te zijn. Daardoor is het meteen een ‘wapen’ in de strijd tussen Duitsland en de geallieerden: welke partij heeft het eerst de beschikking over dit medicijn?

Aantekeningen over de synthetische bereiding van penicilline, 1945. (188 Gist- en Spiritusfabriek, inv.nr 6196)

Bacinol
In Delft trekt het medicijn de aandacht van directeur F.G. Waller van de Gist- en Spiritusfabriek. Hij geeft hoogleraar microbiologie Albert J. Kluyver eind 1943 de ruimte en de mogelijkheid om met andere wetenschappers uit de fabriek op zoek te gaan naar een manier om penicilline te maken. Ze moeten creatief zijn vanwege de vele beperkingen. De toegang tot internationale literatuur is geblokkeerd, het aantal beschikbare krachten is minimaal en er is nauwelijks materiaal voor praktisch onderzoek. Tot slot is het zaak om geen aandacht van de Duitse bezetter te trekken.
De zoektocht naar de juiste werkwijze is terug te vinden in een verzameling documenten in het Stadsarchief, waar het archief van de Gist- en Spiritusfabriek is gedeponeerd. Daarin zit onder meer de met moeite opgespoorde literatuur over de werking van penicilline. Ook zijn er lijsten met stap-voor-stap aanwijzingen om stoffen toe te voegen, af te scheiden, te schudden, te laten drogen, te laten afdampen en te neutraliseren tot op het eind een ‘gelige neerslag’ verzameld kan worden. Dát is de stof penicilline, dan nog bacinol genoemd. Enerzijds omdat nog niet zeker is of het echt penicilline is, anderzijds om het onderzoek geheim te houden.

Fabriek
Nu het procedé bekend is, is het zaak om de productie op te voeren. In een vrijgehouden kamer van de fabriek komt een opstelling met honderden flessen, waarin de bacinol ‘groeit’. Glas is schaars, maar voor dit doel leent de aan de Gistfabriek verbonden distilleerderij Rijnbende graag 600 advocaatflessen uit. Na de bevrijding breidt het onderzoek zich gestaag uit. Dan gaat het om een slordige 50.000 flessen in een nieuw neergezet noodgebouwtje.
Delftse inwoners horen er al die tijd maar weinig over. Als in november in een Delfts ziekenhuis de geslaagde proef plaatsvindt met de zieke Marie Geene wordt dat niet wereldkundig gemaakt. Veritas bericht op 4 december wel dat het is gelukt de chemische formule van penicilline vast te stellen en dat dit uitzonderlijk goed nieuws is. Het gaat daarbij alleen niet om het Delftse onderzoek, maar om Anglo-Amerikaanse wetenschappers die penicilline op synthetische wijze kunnen maken.
De Delftse wetenschappers houden hun vinding nog even onder de pet. Zij maken pas in augustus 1946 bekend dat ze penicilline kunnen maken, op het moment dat ze er ook meteen mee aan de slag kunnen. Het blijkt het startsein voor een enorme nieuwe bedrijfstak, waarvoor een eigen fabriek wordt opgebouwd. Delft bevoorraadt in 1946 de Nederlandse ziekenhuizen, in 1948 héél Nederland en vanaf 1949 wordt de penicilline ook geëxporteerd.

In november 1945 blijft het voorlopig bij onderzoek in de noodfabriek, onder andere vanwege materiaalgebrek. Voor Delftenaren die een woning zoeken is dat geen nieuws. Daarover meer in het Bevrijdingsbulletin van 24 november 1945: Woningnood.

Dit verhaal is gebaseerd op informatie uit:

• Marlene Burns, The development of penicillin in the Netherlands 1940-1950. The pivotal role of NV Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek, Delft (Western Bank/Sheffield, 2005)
• Via www.delpher.nl:
  o Amsterdamsch Dagblad, 4-12-1945
  o De Maasbode, 16-8-1946
  o Trouw, 14-8-1946
• Veritas, mededelingenblad voor Delft en omstreken, 2-10-1945 en 4-12-1945 (t/m 12-10-1945 op www.delpher.nl)
• Archief 188. Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek
  o 6196. Publicaties over penicilline, 1943-1944, 1953
  o 2538. Aantekeningen betreffende verschillende procedés, o.a. penicilline, 1940-1959

De Penicillinefabriek ‘Bacinol’ aan de Wateringsevest in aanbouw, ca. 1950, foto W.F. van Oosten (TMS 44892)

Ga hier naar alle Bevrijdingsbulletins.

Zelf onderzoek doen naar de Tweede Wereldoorlog in Stadsarchief Delft?